Rozwód kościelny - podstawowe informacje

Na temat procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa powstało wiele nieporozumień i błędnych wyobrażeń. Należy podkreślić, że w Kościele Katolickim nie udziela się rozwodów. Forma "rozwód kościelny" jest błędna.

Można natomiast w określonych przez prawo kanoniczne sytuacjach ubiegać się o stwierdzenie nieważności małżeństwa, bądź o dyspensę od małżeństwa zawartego, lecz niedopełnionego. Po pozytywnym zakończeniu procesu dla obu stron otwiera się możliwość nowego ułożenia sobie życia w związku małżeńskim zgodnie z własnym sumieniem i nauką Kościoła.

Ojciec Święty BENEDYKT XVI w adhortacji z 22 lutego 2007 roku SACRAMENTUM CARITATIS stwierdza:

"Tam, gdzie rodzą się uprawnione wątpliwości, co do ważności małżeństwa sakramentalnie zawartego, należy podjąć takie kroki, które są konieczne dla zweryfikowania ich zasadności. Należy też z całkowitym poszanowaniem dla prawa kanonicznego, zapewnić obecność trybunałów kościelnych na danym terytorium, ich duszpasterski charakter oraz ich poprawną i szybką działalność. Trzeba, aby w każdej diecezji była wystarczająca liczba osób przygotowanych dla sprawnego funkcjonowania trybunałów kościelnych. Przypominam, że „poważnym obowiązkiem jest staranie się o to, aby działania instytucyjne Kościoła w trybunałach stawały się coraz bliższe wiernym".

Źródłem nieważności małżeństwa sakramentalnego mogą być trzy główne grupy powodów:

1. Przeszkody zrywające
2. Wady zgody małżeńskiej
3. Brak formy kanonicznej

Świadczymy kompleksowe usługi prawne na każdym etapie procesu kościelnego, w kraju i za granicą.

Rozwód kościelny funkcjonuje w naszym języku potocznie, a jedyną prawidłową formą jest stwierdzenie nieważności małżeństwa. Jak je uzyskać?

Mówiąc precyzyjnie - terminy rozwód kościelny, unieważnienie ślubu kościelnego, czy unieważnienie małżeństwa kościelnego, są nieprawidłowe, ponieważ w nauczaniu kościoła taka sytuacja nie ma miejsca. Małżeństwo jest związkiem kobiety i mężczyzny, które nie jest rozerwalne i nie można go rozwiązać w żaden sposób, dlatego funkcjonuje jedna procedura: stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego. Należy jednocześnie pamiętać o tym, że wyroki sądu cywilnego, dotyczące rozwodu, nie są uznawane przez Kościół Katolicki i prawo kanoniczne, a zatem rozwijając dalej - nie można wziąć drugiego ślubu kościelnego, bez stwierdzenia nieważności poprzedniego.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa jest terminem, w którym potwierdza się, że małżeństwo w rzeczywistości nigdy nie istniało, czyli już w dniu ślubu.

Prawo kanoniczne dopuszcza taką sytuację, trzeba jednak wskazać szereg powodów, czyli przede wszystkim brak zgody małżeńskiej. Pierwszym krokiem jest złożenie skargi małżeńskiej do kurii.

Aby ubiegać się o stwierdzenie nieważności małżeństwa, czyli w potocznym języku „rozwód kościelny", jedno z pary – lub oboje – musi zgłosić w kurii skargę małżeńską. Najlepszym krokiem jest zgłosić się przed tą czynnością do kancelarii kanonicznej, w której adwokat kościelny będzie mógł realnie ocenić szanse na powodzenie całej sprawy, plan działania i podstawy prawne, na których będzie można opierać swoje wątpliwości, co do ważności małżeństwa.

Kolejno następuje sporządzenie tzw. skargi powodowej – czyli odpowiednika pozwu sądowego, kierowanego do sądu biskupiego. Jeśli ten zostanie przyjęty przez trybunał kościelny, tworzy się dekret i ustala przesłanki procesowe (przedmiot konfliktu), stanowiące podstawy do rozpoczęcia procesu. Sąd zbiera zatem dowody, które mogą posłużyć do odpowiedzi na to, czy małżeństwo faktycznie było zawarte nieważnie. Pomagają przy tym biegli, określając, czy dany problem istnieje.

Strony muszą pojawić się w określonym terminie na przesłuchanie, prowadzonym przez biskupa. Różnica w porównaniu ze sprawami cywilnymi jest taka, że osoby wzywane są osobno i nie mają ze sobą bezpośredniego kontaktu. Zeznania są składane tylko w obecności sędziego (biskupa), obrońcy węzła małżeńskiego, rzecznika sprawiedliwości oraz notariusza. Jeśli mąż lub żona świadomie, bez usprawiedliwienia, zrezygnuje ze składania zeznań, nie będzie miało to większego znaczenia dla toku postępowania, ponieważ proces będzie się toczył dalej, już bez obecności strony.

Podczas zbierania materiału dowodowego, wymagane jest przedłożenie korespondencji, badań, opinii lekarskich i zeznań świadków. Dokumenty o ewentualnym przejściu już rozwodu cywilnego, bądź separacji nie pomogą, ani nie zaszkodzą w prowadzeniu sprawy.

Skarga powodowa powinna zawierać stan faktyczny relacji między małżonkami, a więc opis od początku znajomości. Idąc dalej, trzeba uwzględnić czas narzeczeństwa, ślub, aż do okresu samego kryzysu. Wskazuje się, aby znajomość zrelacjonować obiektywnie, z pozytywnego, jak i negatywnego punktu widzenia.

Zestawienie rodzajów powodów, które są zaliczane do możliwości stwierdzenia nieważności małżeństwa, przedstawimy w dalszej części artykułu.

Kiedy komplet dowodów zostanie przedstawiony, sąd informuje o opublikowaniu akt, a więc o zamykaniu postępowania dowodowego, po którym następuje wydanie wyroku. Sąd kościelny ma dwie instancje, a więc po pierwszym orzeczeniu przysługuje apelacja. Prócz możliwości zrobienia tego przez którąś ze stron, na pewno składa ją obrońca węzła małżeńskiego, jeśli w pierwszej decyzji zarządzono nieważność małżeństwa. W prawie kanonicznym możliwe jest zawarcie w przyszłości nowego małżeństwa, jeśli wcześniej w postępowaniu obu instancji orzeczono nieważność. Po postępowaniu II instancji następuje zakończenie sprawy.

Aby związek małżeński miał zostać unieważniony, trzeba założyć, iż cały czas był obciążony przeszkodami, przez które w ogóle nie powinno dojść do ślubu. Najważniejsze w całym procesie są powody, na podstawie których sakrament nie miał zostać udzielony. Kodeks w prawie kanonicznym dzieli problem na trzy przyczyny:

• przyczyny zrywające
• brak zgody małżeńskiej
• przeszkody w zawarciu związku małżeńskiego

Rozdzielenie małżonków może zostać wprowadzone również poprzez tzw. papieską dyspensę (jeśli małżeństwo nie było dopełnione), w ramach separacji i przywileju Pawłowego (gdy jedno z osób przyjmuje chrzest już w czasie małżeństwa).

Obecnie jednak większość spraw jest orzekanych z uwagi na wady w zgodzie małżeńskiej, czyli w przypadku złożenia wadliwej przysięgi małżeńskiej.

Podczas procesu bada się różne okoliczności związane ze zgodą małżeńską, w tym m.in. zgoda obu stron na posiadanie potomstwa. Jeśli kobieta lub mężczyzna przed ślubem nie oznajmi, że nie będzie chciało mieć dzieci i wykluczy to dopiero po zawarciu związku małżeńskiego, to taki fakt może przeważyć o korzystnym rozpatrzeniu skargi powodowej.

Poniżej przedstawiamy okoliczności, w ramach których są brane pod uwagę sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Najczęściej przyczyną kierującą do zyskania nieważności małżeństwa, jest wada zgody małżeńskiej, tj. nieprzestrzeganie obowiązków małżeńskich. Chodzi m.in. o alkoholizm, zaburzenia seksualne, znęcanie się fizyczne i psychiczne oraz choroby psychiczne.

Wyjątkiem odnośnie nierozerwalności małżeństwa jest kanon 1142, mówiący o małżeństwie niedopełnionym. Rozwiązanie węzła małżeńskiego jest wówczas możliwe, jeśli nie doszło między małżonkami do współżycia seksualnego.

Rozwód - sąd cywilny, a sąd kościelny - różnice i podobieństwa

W prawie kanonicznym nie określa się winnego, ponieważ samo pojęcie „rozwodu kościelnego" nie ma miejsca. Różni się to w porównaniu z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, gdzie podczas procesu cywilnego sąd może orzec, z jakich powodów nastąpił rozkład pożycia małżeńskiego i zdecydować, kto ponosi winę.

Pozew cywilny oraz skarga powodowa aż tak bardzo się nie różnią dokumentami, ponieważ w obu przypadkach należy przedłożyć dowody, określić powód oraz ewentualnych świadków. Kościół nie zajmuje się jedynie sprawami alimentowymi oraz kwestią opieki nad dziećmi.

W sądzie cywilnym wyznacza się termin rozprawy, informując obie strony. Może także skierować je do mediacji, która generalnie nie istnieje w procesie kościelnym, ale fakt ten jednak odgrywa ważną rolę w procesie o nieważności małżeństwa, jeśli strony próbowały w ten sposób naprawić swoje relacje.

Przy sprawie rozwodowej nie ma możliwości wniesienia powództwa wzajemnego, natomiast w Kościele Katolickim wygląda to odmiennie. Druga strona ma 15 dni, aby ustosunkować się wobec skargi powodowej, mogąc wnieść taką samą. Tutaj jednak to sąd decyduje, czy tytuł prawny zostanie zmieniony.

Postępowanie dowodowe, prowadzone przez sąd, ustala rozkład pożycia obu stron, podobnie jak w procesie kościelnym, które jednak odbywa się poza ich udziałem.

Papież Franciszek w 2015 roku doprowadził do reformy organizacji procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Najważniejszą kwestią było wprowadzenie tzw. procesu skróconego, które przy odpowiednich okolicznościach może potrwać zaledwie 45 dni, ale należy również mieć pod uwagę nieco dłuższy termin, tj. 2-3 miesiące.

Proces skrócony wchodzi w życie wtedy, jeśli wydanie wyroku nie podlega żadnym wątpliwościom, a jednym z warunków jest obustronne złożenie skargi. Zmiany te miały na celu przyspieszenie postępowań, w których decyzję może podjąć biskup. Ostateczny tok sprawy będzie zależny od władz kościelnych.

„Rozwód kościelny" w trybie zwyczajnym może potrwać znacznie dłużej. W zależności od złożoności sprawy, to czas od 6 miesięcy, do nawet 3 lat.

Koszty takiej procedury nie są ujednolicone i zależą od kilku czynników. Przede wszystkim mowa głównie o miejscowości udzielenia sakramentu, a także wysokości wynagrodzeń obu stron. Wniosek można złożyć jedynie w tej diecezji, w której zorganizowano ślub, dlatego ceny znacznie będą się różniły właśnie ze względu na lokalizację. W zależności od parafii, wahają się mniej więcej od 1000 do 2000 złotych. Do tego należy dodać wynagrodzenie dla adwokata kościelnego, a także biegłych, jeśli zajdzie konieczność dodatkowych opinii.

Adwokat kościelny jest specjalistą w prawie kanonicznym. Proces kościelny znacznie różni się od tego w sądzie cywilnym, dlatego najlepszą opcją jest wynajęcie prawnika po studiach z prawa kanonicznego. Dobrze jest skorzystać z pomocy adwokata, ponieważ pomoże on m.in. w odpowiednim dobraniu materiałów dowodowych, zredagowaniu dokumentów, czy doborze świadków. Strony oczywiście nie mają obowiązku wynajmować prawników, jednak sprawy są często na tyle skomplikowane, że warto zasięgnąć pomocy z zewnątrz.

Kiedy sąd kościelny zakończy proces, z pozytywnym skutkiem dla wnoszącego skargę powodową, otrzymuje się specjalny dokument, mówiący o stwierdzeniu nieważności małżeństwa. Przypominamy, że rozwód w sądzie cywilnym rozwiązuje małżeństwo jedynie na stopie prawa cywilnego, natomiast z punktu widzenia Kościoła nadal jesteśmy związani węzłem z drugą osobą. Warto więc pomyśleć o stwierdzeniu nieważności małżeństwa kościelnego, by nie rezygnować z wielu praw i sakramentów w przypadku konfliktu.