Podstawowym zagadnieniem do analiz dotyczących instytucji adwokata kościelnego, jego zadań oraz sposobu ich pełnienia jest wyjście od etymologii sława adwokat oraz litery i ducha prawa kanonicznego.
Należy wyraźnie podkreślić, że adwokat kościelny w Sądzie kościelnym asystuje stronie prowadząc spór. Nie występuje jednak w jej imieniu. W sądzie kościelnym adwokat kanoniczny jest tylko rzecznikiem strony. W szerokiej literaturze przedmiotu zakazuje się i przestrzega adwokatów kościelnych przed prokurowaniem, doradzaniem wiernym, przedstawiania linii zaskarżenia sakramentu małżeństwa. Dlatego też działalność doradcza traktowana jest jest jako aktywność niezgodna z literą prawa oraz pozostająca w kontrze do posługi adwokata kanonicznego w Kościele.
Zarówno KPK, jak i Instrukcja Procesowa Dignitas Connubii zabraniają adwokatom kościelnym podejmowania określonych działań, niezgodnych z charakterem sprawowanych przez nich funkcji. Zakaz zawarty tak w KPK, jak i w Instrukcji Procesowej Dignitas Connubii, dotyczy układania się ze stroną (lub stronami) o wygórowane wynagrodzenie, przy czym układ taki jest nieważny (kan. 1488 § 1 KPK i art. 110, n. 2 Instrukcji), sprzeniewierzenia się̨ urzędowi przez przyjmowanie podarunków lub składanych obietnic albo z innego motywu (kan. 1489 KPK i art. 110, n. 3 Instrukcji), wydobywania sprawy z właściwych trybunałów, by korzystniej została rozstrzygnięta przed innymi (kan. 1488 § 1 KPK i art. 110, n. 4 Instrukcji)
Ponadto Instrukcja zakazuje adwokatowi kościelnemu zrzeczenia się - podczas trwania sprawy - mandatu bez słusznej przyczyny (art. 110, n. 4). Dokument zawiera również normę generalną, w myśl której adwokaci i pełnomocnicy, którzy wykroczyliby przeciwko powierzonemu im urzędowi, powinni być ukarani stosownie do przepisów prawa karnego (art. 111 § 1 KPK).
Papież Jan Paweł II, w wystąpieniu z dnia 28 stycznia 1982 roku, zwracając uwagę na wykonywanie doniosłej misji przez sędziów rotalnych zaznaczył, że za trudne uważa także zadanie adwokatów kościelnych, jako ich współpracowników. Świadczą̨ oni swoim klientom najlepszą pomoc na tyle, na ile czynią wysiłek pozostawania w obszarze prawdy, miłości Kościoła i miłości Boga. Mając zaś na względzie całokształt życia rodzinnego, Ojciec Święty wyraził życzenie, by adwokaci kościelni zawsze aktywnie współpracowali dla dobra instytucji rodziny. Aktywność ta powinna być służbą Kościołowi i dlatego jest postrzegana jako posługa kościelna.
Gdy chodzi o obowiązki adwokata, to w pierwszym rzędzie należy do nich uczciwe prowadzenie sprawy klienta, co pośrednio wynika z kan. 1490 KPK. Natomiast Instrukcja expressis verbis zobowiązuje adwokata kościelnego do obrony - zgodnie z charakterem urzędu - praw strony oraz zachowania tajemnicy tegoż urzędu (art. 104 § 1). Powinnością pełniącego posługę obrońcy jest następnie okazywanie szacunku i posłuszeństwa trybunałowi; uchybienia adwokata kościelnego w tym zakresie uprawniają sędziego do zawieszenia go w wykonywaniu swojej funkcji w trybunałach kościelnych (kan. 1470 § 2 KPK).
Co się tyczy uprawnień adwokata kościelnego, to należy wymienić: 1) prawo do obecności podczas przesłuchania stron, świadków i biegłych (kan. 1678 § 1, n. 1 KPK); 2) prawo do stawiania pytań świadkom, lecz za pośrednictwem sędziego, chyba że prawo partykularne stanowi inaczej (kan. 1561 KPK); 3) prawo do przeglądania akt sądowych, nawet jeszcze przed ich publikacją, i zapoznania się̨ z dowodami przedłożonymi przez strony (kan. 1678 § 1, n. 2 KPK); 4) prawo do przeglądania akt, które nie są̨ im jeszcze znane, i otrzymania odpisów akt sprawy podczas publikacji akt (kan. 1598 § 1 KPK i art. 235 § 1 Instrukcji); 5) prawo do zapoznania się - podczas publikacji akt - z aktami, których utajnienie przed stronami sędzia uzna za konieczne dla uniknięcia poważnego niebezpieczeństwa, po uprzednim złożeniu przysięgi lub przyrzeczenia zachowania tajemnicy (art. 234 Instrukcji); 6) prawo do przedłożenia na piśmie obrony (kan. 1601 KPK i art. 240 § 1 Instrukcji); 7) prawo do repliki na głos adwokata strony przeciwnej lub obrońcy węzła małżeńskiego.
Zawsze należy pamiętać, że zadaniem tak sędziego, jak i stron procesowych oraz ich adwokatów podczas procesu jest odtwarzanie, przypominanie faktów, a nie ich tworzenie i doradzanie, co mają robić i mówić w procesie o stwierdzenie nieważności sakramentalnego małżeństwa.
Jak wykazano powyżej, w sposób enumeratywny i taksatywny, prawodawca kościelny w żadnym przepisie kodeksowym nie tylko nie wskazuje doradztwa jako przejaw aktywności adwokatów kościelnych, ale i zakazuje adwokatom kościelnym podejmowania określonych działań doradczych, niezgodnych z charakterem sprawowanych przez nich funkcji.
Na koniec wypada zwrócić uwagę, że Sądy kościelne wyraźnie przestrzegają petentów (wiernych) przed szukaniem pomocy w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa u osób lub kancelarii ogłaszających się w prasie lub za pośrednictwem internetu. Osoby te zwykle nie mają żadnych uprawnień do występowania w sądach kościelnych jako adwokaci kościelni. W większości przypadków nie dysponują też one wystarczającą wiedzą i wykształceniem z zakresu prawa kanonicznego. Żądając bezpodstawnie bardzo wysokich opłat za swoje usługi, niejednokrotnie nieuczciwie wykorzystują czyjeś szczere pragnienie rozwiązania trudnych spraw. Praktyka sądowa wskazuje zresztą też na to, że tego rodzaju „pomoc” i „doradztwo” nie na wiele się przydaje, a uciekanie się do proponowanych przez takie osoby środków rodzi uzasadnione podejrzenia o chęć nieuczciwego osiągnięcia pożądanego wyroku. Niestety w obowiązującym stanie prawny nazwa „adwokat kościelny” nie podlega ochronie prawnej w przeciwieństwie do nazwy zawodu „adwokat” w rozumieniu ustawy dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze. Ponadto zgodnie z treścią przepisu art. 61 § 1 Kodeksu wykroczeń karalne jest wprowadzanie innych osób w błąd poprzez przypisywanie sobie stanowiska, tytułu lub stopnia, którego się nie posiada, a także karalne jest publiczne używanie lub noszenie odznaczenia, odznaki, stroju lub munduru, do których nie ma prawa. Dlatego coraz częściej wykorzystuje się tę lukę w prawie i w efekcie spotkać można w przestrzeni publicznej samozwańczych tzw. „adwokatów kościelnych” zajmujących się doradztwem, co jak wskazano powyżej nie ma nic wspólnego z autentycznym i zgodnym z przepisami prawa kanonicznego wykonywaniem posługi w Kościele.
Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić iż chcąc zachować najwyższe standardy pracy, ale przede wszystkim spełniając kryteria prawodawcy kościelnego, adwokat kościelny w swojej praktyce nie może doradzać petentom.
W przeciwnym razie naraziłby się na odpowiedzialność karno-dyscyplinarną z konsekwencją pozbawienia wykonywania swojej funkcji.
